Vitalik Buterin, đồng sáng lập Ethereum, vừa đưa ra một đề xuất đáng chú ý: sử dụng mật mã không tiết lộ thông tin (zero-knowledge – ZK) để tăng cường tính minh bạch và khả năng kiểm chứng của các thuật toán mạng xã hội, trong khi vẫn bảo vệ dữ liệu người dùng và mã nguồn độc quyền của nền tảng.

Ý tưởng này xuất phát từ một cuộc tranh luận rộng hơn xoay quanh sự khuếch đại thuật toán, hoạt động trực tuyến phối hợp và trách nhiệm của các nền tảng tự nhận là bảo vệ tự do ngôn luận.

Từ tranh luận tự do ngôn luận đến đề xuất kỹ thuật

Đề xuất của Buterin được phát triển từ nhận xét của Davide Crapis, Trưởng bộ phận Trí tuệ Nhân tạo của Ethereum Foundation, người cho rằng các nền tảng tuyên bố ủng hộ tự do ngôn luận nên công khai mục tiêu tối ưu hóa thuật toán của họ.

Buterin đi xa hơn: thay vì chỉ công bố nguyên tắc chung, mọi quyết định của thuật toán – từ xếp hạng nội dung, đề xuất bài viết cho đến trọng số tương tác – đều có thể được hỗ trợ bằng bằng chứng không tiết lộ thông tin. Theo ông, điều này cho phép bên thứ ba xác minh rằng thuật toán đang hoạt động đúng như cam kết, mà không cần truy cập dữ liệu nội bộ hay logic chi tiết.

Bằng chứng ZK như công cụ minh bạch hóa thuật toán

Theo đề xuất, các nền tảng mạng xã hội sẽ tạo ra bằng chứng mật mã chứng minh rằng đầu ra của thuật toán tuân thủ các mục tiêu đã được thiết lập trước. Buterin cũng gợi ý rằng thời gian đăng nội dung và dấu thời gian của lượt thích, chia sẻ có thể được ghi nhận trên blockchain, nhằm:

  • Giảm nguy cơ kiểm duyệt hồi tố
  • Ngăn thao túng thuật toán sau sự kiện
  • Hạn chế việc “viết lại lịch sử” tương tác

Trong một bài đăng, Buterin viết:

“Tôi sẽ tiến xa hơn nữa. Chứng minh bằng ZK mọi quyết định của thuật toán (lý tưởng nhất là gắn dấu thời gian nội dung và lượt thích/chia sẻ lại trên blockchain để máy chủ không thể kiểm duyệt hoặc nói dối về thời gian), và cam kết công bố toàn bộ mã thuật toán với độ trễ 1–2 năm.”

Để dung hòa giữa minh bạch và bảo vệ sở hữu trí tuệ, ông đề xuất việc công bố mã nguồn đầy đủ nên được hoãn lại từ một đến hai năm, thay vì công khai ngay lập tức.

Nỗi lo về khuếch đại phối hợp và bot AI

Cuộc thảo luận xung quanh đề xuất này trở nên sôi động hơn sau khi Buterin cảnh báo về các chiến dịch phối hợp quy mô lớn trên mạng xã hội, mà ông cho rằng có thể gây tác động tiêu cực lâu dài đến diễn ngôn cởi mở, đặc biệt tại châu Âu.

Một số ý kiến trong cuộc tranh luận cũng nhấn mạnh rủi ro từ mạng lưới bot do AI điều khiển, có khả năng tạo ra khối lượng lớn tương tác giả. Trong bối cảnh đó, quan điểm “cứ để nhiều tiếng nói hơn” không còn đủ để chống lại các câu chuyện gây hại nếu thuật toán tiếp tục khuếch đại chúng một cách không kiểm soát.

Kết hợp ZK với các công nghệ mật mã khác

Ngoài lĩnh vực mạng xã hội, Buterin còn đề xuất kết hợp bằng chứng không tiết lộ thông tin với các công nghệ mật mã khác như:

  • Tính toán đa bên (MPC)
  • Mã hóa đồng hình hoàn toàn (FHE)
  • Môi trường thực thi đáng tin cậy (TEE)

Đặc biệt, ông nhấn mạnh các hệ thống bỏ phiếu, nơi quyền riêng tư và khả năng chống ép buộc là yếu tố sống còn đối với quản trị blockchain. Các mô hình bỏ phiếu dựa trên ZK đã và đang được nghiên cứu, ngày càng phổ biến trong các hệ thống nhạy cảm về quyền riêng tư. Cách tiếp cận phân lớp mật mã này được kỳ vọng sẽ giảm thiểu rủi ro nếu một công cụ đơn lẻ gặp sự cố.

ZK: Công nghệ đã vượt khỏi giai đoạn thử nghiệm

Đến năm 2025, công nghệ zero-knowledge đã được ứng dụng rộng rãi trong thực tế. Tổng giá trị bị khóa (TVL) trong các giao thức dựa trên ZK đã vượt 28 tỷ USD. Các tổ chức tài chính lớn như Goldman Sachs, Sony và Deutsche Bank cũng đã sử dụng ZK cho các hoạt động như bảo mật giao dịch, xác minh NFT và tuân thủ quy định.

Đáng chú ý, các giao dịch stablecoin trên ZK rollups đã đạt tổng giá trị hơn 100 tỷ USD, chủ yếu đến từ USDT và USDC.

Về mặt kỹ thuật, đóng góp của Buterin với giao thức GKR đã giúp việc xác minh các phép tính phức tạp trở nên hiệu quả hơn, cho phép người dùng phổ thông vận hành node đầy đủ chỉ với phần cứng tiêu chuẩn.

Từ blockchain sang mạng xã hội?

Đề xuất của Vitalik Buterin cho thấy một tầm nhìn rộng hơn: đưa tư duy mật mã và khả năng kiểm chứng của blockchain sang các hệ thống xã hội truyền thống. Nếu được áp dụng, bằng chứng không tiết lộ thông tin có thể trở thành cầu nối giữa tự do ngôn luận, minh bạch thuật toán và bảo vệ quyền riêng tư — ba yếu tố vốn thường mâu thuẫn với nhau trong kỷ nguyên mạng xã hội hiện đại.